مجله‌ طبل

قهرمان با ما چگونه ارتباط برقرار می‌کند، او چگونه خود را به ما می‌شناساند، پل ارتباطی‌اش با ما چیست؟ این پرسش‌ها آسان به ‌نظر می‌آیند و لابد پاسخ‌های ساده و صریحی‌ای هم دارند: گفتار و کردارش، کنش و واکنشش، تصمیم و اتخاذش. اما به‌راستی در هریک از این پاسخ‌های ساده، هزارتویی از پیچیدگی‌ها و ابهامات نهفته نیست؟! پیچیدگی‌ها و ابهاماتی که باید به حد توان کاویده شود و سرنخ هریک از آن‌ها به دست آید. هرچند ممکن است پاسخ تمام‌وکمال به دست نیاید، ولی «به راه بادیه رفتن بِه از نشستن باطل»^[۱] که اگر مراد حاصل نشد، اقلاً به قدر وسع و توش و توانمان کوشیده و دریافته باشیم.

بخشی از ارتباط ما با قهرمانان از طریق آوا و بانگی است که یا خود پدید می‌آورند یا از زبان آن‌ها و به‌جای آن‌ها برایشان پدید آورده می‌شود. گفتار، کلام، سخن و صدای قهرمان به‌مثابۀ آوایی است که او می‌خواند یا بانگی است که او سر می‌دهد. «آوا و بانگ‌ قهرمان» پاسخ به همان پرسش‌های آسان نخستین است.

قهرمانان از طریق آوا و بانگی که تولید می‌کنند خود را به ما می‌شناسانند. فرازوفرودشان، انتخاب کلمات، چگونگی بیان جملاتشان و لحنی که به کار می‌برند، زبان جد و طنز و احیاناً هجو و هزلشان، همه، گویا و بیانگر آنچه است که آنان بوده‌اند، هستند و خواهند بود. درواقع «تا مرد سخن نگفته باشد/ عیب و هنرش نهفته باشد»^[۲]. رجزی که قهرمان‌پهلوانی سر می‌دهد، شعری که عاشق‌قهرمانی می‌سراید، ترانه‌ یا موسیقی‌ای که هنرمند‌قهرمانی می‌سازد، خطابه‌ای که قهرمان ملی یا مذهبی آن را وعظ می‌کند و در بلندگوها، بر حضار می‌خواند، دیالوگی که قهرمان فیلم یا نمایشی بیان می‌کند، همه‌وهمه آوا و بانگی است که قهرمان را می‌شناسانند و به جهان معرفی می‌کنند.

ادامه سرمقاله

ادامه سرمقاله

سری به دوران کودکی‌مان می‌زنیم. تقریباً همهٔ ما می‌توانیم یک قهرمان از آن دوران را به‌یاد بیاوریم؛ قهرمانی برگرفته از داستان‌هایی که پدران و مادران برای ما خوانده‌اند و یا کارتون‌های موردعلاقه‌مان. فی‌الواقع می‌توان گفت، آنچه بر ذهن و رؤیای کودکان مسلط است ناشی از جغرافیای زیست آن‌هاست. پس این ذهنیت و خاطرات می‌تواند با شکلی از خاطرات جمعی درآمیزد و خود را به ساحتی در آینده بازنماید.

چگونگی تأثیرات خاطرات دوران خردسالی از قهرمانِ دورهٔ خود ــ برگرفته از داستان‌ها، روایت‌های شفاهی، کارتون‌ها و … ــ نکته‌ای ژرف و قابل‌تأمل است؛ تأمل در نقش عاطفی احساسات مثبت و یا چهرهٔ انسان و … برای کودک و شناخت ترجیحات زیبایی‌شناختی آن‌ها در زمانه‌شان.

از دوران کودکی عبور می‌کنیم و پای به زمان و جهان امروزمان می‌گذاریم. پرسش‌ها دربارهٔ قهرمان بیش‌ازپیش ذهنمان را درگیر می‌کنند. هرچه می‌کوشیم، پاسخ‌ها گنگ‌تر و ابترتر می‌شوند. اینجا به‌سراغ نقلی از جوزف کمپبل می‌رویم.

او در بخش «اسطورهٔ یگانهٔ»[۱] قهرمان هزارچهره، آنجا که سخن از «قهرمان و خدا»[۲] به‌میان می‌آورد، می‌نویسد: «تمام شرق از فضیلتی که گواتمابودا با خود آورد، یعنی آموزه‌های شگفت‌آورش درباب قانون نیک، برکت یافت؛ همان‌طور که غرب از ده فرمان موسی^(ع) برکت گرفت. یونانی‌ها آتش ــ نخستین حامی فرهنگ بشر ــ را به پرومته نسبت می‌دهند، که با عملش جهان را تعالی بخشید، و رومی‌ها بنیان‌گذاری شهری را که حامی و نگهبان جهان می‌دانند به اینیاس نسبت می‌دهند، که ترویایی سقوط‌کرده را بدرود گفت و به جهان پررمزوراز مردگان قدم گذاشت. همه‌جا، در هر حوزهٔ مذهبی، سیاسی و یا شخصی، خلاقیت از آنان سر می‌زند که به‌ظاهر در حال مرگ و رخت بربستن از این جهان‌اند؛ ولی در دورهٔ فترت، بدون قهرمان، چه پیش می‌آید که او دوباره متولد می‌شود و بزرگ و سرشار از قدرت خلاق بازمی‌گردد؟ چیزی که همه دربارهٔ آن یک‌دل و یک‌زبان‌اند. و اگر می‌خواهیم دوباره شاهد آشکار شدن آن چیزی باشیم که پیشینیان دیده بودند فقط باید، به‌دنبال قهرمانان بی‌شمار، از مراحل و خان‌های سنتی عبور کنیم. این کار به ما کمک می‌کند که، علاوه‌بر صوَر زندگی معاصر، به یگانگی روح بشر در برابر الهامات نیروها، تحولات و حکمت آگاه شویم.»[۳]

وقتی جنگ جهانی دوم با پیروزی متفقین به پایان خود نزدیک می‌شد، اختلافات بین آمریکا و شوروی نمایان‌تر شد. به نظر برخی مورخان پنج عامل اصلی موجب تفاوت‌ها و نهایتاً جدایی این دو رقیب در آینده بود: دولت‌های نوظهور اروپای شرقی، لهستان، بازسازی اقتصادی، آیندۀ آلمان و بمب اتم. برخی از این عوامل بر مفهوم «حوزۀ نفوذ» متمرکز بودند. در بیانیه‌ای از جان دینگ، نمایندۀ کنگرۀ حزب دموکرات، در سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم آمده است: «ما آمریکایی‌ها، برای اینکه دولت کمونیستی شوروی پایدار و تقویت شود و نیز دیکتاتوری استالین بر کشورهای آزادشدۀ اروپای شرقی مسلط شود، قربانی نخواهیم شد، نخواهیم جنگید و نخواهیم مرد.»

حوزۀ شوروی اساساً در اطراف مرزهایش و آسیای جنوب شرقی واقع شده بود، درحالی‌که حوزۀ ایالات متحده در اروپای غربی و آسیای شرقی بود. تداخل حوزه‌های نفوذ به نحوی بود که وقتی آمریکا به جنگ ویتنام وارد شد، این جنگ بیست سال طول کشید و عوایدی جز اعتراض و تظاهرات گستردۀ آمریکایی‌های مخالف با آن، چه از نظر سیاسی و چه از نظر اخلاقی، نداشت. در دهۀ هشتاد، شوروی نیز وارد جنگی فرساینده در افغانستان شد؛ این جنگ، با هزینه‌های سنگین اقتصادی رو به افزایش ناشی از هزینه‌های تسلیحاتی، آغازگر شکل‌گیری تلاش‌هایی برای رفرم در داخل شوروی شد. این مسائل داخلی شوروی را به موضوع کنترل اروپای شرقی و حل‌وفصل چالش‌های آن بی‌میل کرد: دیوار برلین فرو ریخت، مرزها باز شدند و با انتخابات آزادْ رژیم‌های کمونیستی در اروپای شرقی از بین رفتند. سرانجام در سال 1991، اتحاد جماهیر خود به جمهوری‌های تشکیل‌دهنده‌اش تجزیه شد. در صبح نوزده اوت آن سال، با آغاز روند فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، تلویزیون دولتی بالۀ دریاچۀ قو را پخش می‌کرد، صبحی که برای شهروندان نشان از یک آشوب بود.

جنگ سرد، به روش‌های گاه آشکار و گاه نامحسوس، بر جنبه‌های متعددی از زندگی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مردم آمریکا و شوروی تأثیر گذاشت؛ هر کشور فرهنگش – یا حداقل چیزی که دوست داشت از آن به نمایش بگذارد – را به‌‎عنوان شاهدی از برتری خود به جهانیان ارائه می‌کرد، که می‌توان اوج آن را در تفاوت سبک زندگی مردمان دو سوی دیوار مشاهده کرد.