قسمت سومِ تئاتر و جنگ سرد

دی ۱۳۹۹ | ۳۹ دقیقه

گفتگوی محمد طلوعی۱ با شهرام زرگر۲
نویسنده، گوینده، صدابردار و تدوینگر: فرزان اسدیان
موسیقی اپیزودها: مانی جعفرزاده

> اینجا بشنوید

جدالِ بلوک شرق و غرب در بستر تئاتر ایران خود را به شکل تقابل تئاتر مبتنی بر سرمایه و تئاتر مبتنی بر مردم نشان می­‌دهد؛ جریانی که برای نمونه تئاتر بولشویکی و برادوِی نمادهای آن هستند. با این همه در ایران برخلاف برادوی موضوع تئاتر سرگرم­‌کننده برای عامه چندان سابقه‌­ای نداشت ولی در روسیه این سنت به معنای اجیت‌­پِراپ (تبلیغی و تهییج‌کننده) وجود داشت. ورود تئاتر به ایران دیر و همزمان با جریان مشروطه اتفاق افتاد و به‌خاطر نبودن محل و عدم اطلاع از علمِ اجرا، به طور عملی دیرتر هم به عرصه رسید. در این بستر، وجود ابزار غیر مادی تجدد موجب بروز محلی برای خلاقیت در نمایشنامه‌­نویسی شد. اما افرادی چون عبدالعلی نوشین هم بودند که کارهایشان برایند علم و اجرا شد. نوشین را بیشتر از یک روشنفکر باید کوشنده فرهنگی بدانیم. برخلافِ واردکنندگان تئاتر، مثلا آخوندزاده، که چندان دغدغه تئاتر نداشتند و موضوعشان جریان روشنفکری بود، نوشین اولین ایرانی‌ای بود که به شکل نوین کارگردانی تئاتر انجام داد. به این معنا که تحلیلی از متون داشت و تلاش می­کرد به بازیگران کمک کند تا به جای بازتولیدِ متن، با تحلیل، متن را از آن خود کنند. در مقابلِ نوشین، اگر با تسامح او را مرجع تئاتر سوسیالیستی فرض کنیم، جریان محافظه‌کاری وجود داشت که از اواخر دوره رضا شاه، با تجدد آمرانه و شکل­گیری سازمان پرورش افکار به‌وجود آمد. این سازمان در سال­‌های آتی به شکل­‌گیری جریان تئاتری منجر شد که هدفش تذهیب اخلاق مخاطبان بود. جریان­‌های دیگر تئاتر در این دوران، یکی جریان متاثر از ورود امریکاییان به ایران، جریان تئاتر دولتی متاثر از چپ و جریان کارگاه نمایش بودند؛ جریان‌هایی بیشتر فرمالیستی و کمتر ایدئولوژیک. در دهه سی، جریان متاثر از تدریس اساتید امریکایی در دانشکده هنرهای زیبا که هنوز رشته سینما و تئاتر نداشت، زمینه‌­ساز گونه‌­ای از تئاتر شد که جستجوی ریشه­‌های ملی و افسانه‌­های فولکلور را در دستور کار داشت. در این میان جریانِ سرگرم‌­کننده تئاتر لاله‌­زاری هم همواره وجود داشت که پس از کودتای ۲۸ مرداد و بسته شدن فضای فرهنگی رونق بیشتری گرفت و موجب کوچ گروه­‌های متعلق به جریان‌­های جدی‌­تر تئاتر به خارج از لاله­‌زار شد.

… ادامه در بخش دوم



۱- زادۀ ۱۳۵۸، رشت | نويسنده، فیلم‌نامه‌نویس و شاعر
۲- زادۀ ۱۳۴۴، تهران | مدرس دانشگاه، مترجم، مجری و بازیگر  تلویزیون، سینما و تئاتر