این مقاله سرچشمه‌ها و تطورات ایران‌شناسی را در مرکز اصلی شرق‌شناسی روسیه، واقع در پايتخت سابق آن - شهر سن‌‌پترزبورگ - در قرن نوزدهم و بیستم ميلادی، مورد بررسی قرار می‌دهد. در این مسیر، مقالۀ حاضر به شرایط سیاسی بین‌المللی و دگرگونی‌های اجتماعی عمده‌ای می‌پردازد که تقاضایی در بازار روشنفکری روسی - هم در بین دانشگاهیان و هم در میان صاحب‌نظران غیردانشگاهی - ایجاد کرد، تقاضایی که معطوف به مطالعۀ کُل جهان اسلام بود.

شکل‌گیری مراکز علمی در سن‌پترزبورگ و آغاز پژوهش‌های شرق‌شناسی در امپراتوری روسیه پیشینۀ پژوهش‌های علمی در زمینه‌های گوناگون شرق‌شناسی، از جمله ایران‌شناسی، در روسیه دست‌کم به زمان سلطنت پتر کبیر در اوایل قرن هجدهم میلادی بازمی‌گردد. نخستین موزۀ روسیه با نام تالار هنر۱ به فرمان پتر کبیر در سال ۱۷۱۴ در ساختمان باشکوهی مشرف به رود نیِوا در شهر سن‌پترزبورگ، پایتخت نوین امپراتوری روسیه، بنیاد گذاشته شد. در این موزه، علاوه‌بر آثار هنری از نقاط گوناگون جهان، مکتوبات تاریخی شرقی نیز گردآوری شد.

علی اسفندیاری، معروف به نیما یوشیج (۱۲۷۶-۱۳۳۸)، هرچند در ظاهر امر از عوالم سیاسی روزگار خود به‌دور بود، امّا مقدرات زیست در جوامعی همچون ایران موجب می‌شود تا کمتر امور آدمی بر خواست و اراده‌اش متکی باشد. گریز نیما از دنیای سیاست، آن هم در دوره‌ای که او می‌زیست، شاید یکی از همین تناقضات آشکار باشد. همان‌گونه که شعر نیما محصول اجتناب‌ناپذیر انقلاب مشروطیت بود، زندگی‌اش نیز در چارچوب مقدرات همان دوره ازجمله ارتباط تنگاتنگ فضای سیاسی و فرهنگی سپری شد.

نگاه غالب به دوران جنگ سرد پُر از کلیشه‌هاست. در نگاه کلی، این کلیشه‌ها را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد. گروه اول جنگ سرد را از چشم‌انداز یکی از دو قدرت بزرگ دخیل می‌بیند. در این نگاه، جنگ سرد جولانگاه پیروزی «خود» بر «دیگری» است.۱ اگر این نگاه را یک آمریکایی داشته باشد، آمریکا برندۀ جنگ سرد است۲ و اگر این نگاه را یک روس داشته باشد، روس‌ها جنگ سرد را نباختند بلکه «رهبرانِ ضعیف‌النفس شوروی» بودند که از روی ناتوانی دست از نبرد کشیدند.۳ در نگاه روسی، تمام کاسه‌کوزه‌ها سر یک فرد (گورباچف) شکسته می‌شود.

دربارۀ جنگ سرد، که خود متأثر از تقابل مابین چپ‌گرایان انقلابی و راست‌گرایان محافظه‌کار است، و تأثیر آن بر نقد ادبی در ایران بفرمایید. آیا به نظر شما نقد ادبی متأثر از این اتفاق سیاسی-اجتماعی بود؟ آیا نقدنویسی چپ در آرای سعید نفیسی، احسان طبری و فاطمه سیاح جوانه می‌زند؟ توصیف «جنگ سرد» با استفاده از عبارت «تقابل چپ‌گرایان و راست‌گرایان» نه فقط حق مطلب را ادا نمی‌کند، که بعضاً گمراه‌کننده است. این اصطلاح، که در ادبیات سیاسی دورۀ رنسانس بر دشمنی دیرپای مسیحیان و مسلمانان اسپانیا دلالت می‌کرد، تداولش، بعد از جنگ جهانی دوم، مرهون والتر لیپمن است.

محمود مشرف آزاد تهرانی (م. آزاد) در هجدهم آبان ۱۳۱۲ اطراف پادگان عشرت‌آباد تهران به‌دنیا آمد. پدرش احمد مشرف آزاد تهرانی و مادرش صدیقه سخا بود. الفبا را، از روی کتاب الفبای سربازان، با یکی از سربازان پدر کار کرد و سپس با حضور در مکتب تابستانی سیدخندان به فراگیری مقدمات علم پرداخت. سال ۱۳۱۹، در دبستان جم قلهک ثبت‌نام کرد. در ایام فراغت دوران دبیرستان، در نانوایی و بعدها در کوره‌پزخانه کار می‌کرد. در کوره‌پزخانه با روزنامه‌های مردم و مردم آدینه آشنا شد و داستان‌های متنوعی ازجمله «دختر رعیت» م. ا. به‌آذین را در پاورقی روزنامۀ مردم آدینه خواند.

جمله‌ای که ۵۲ شهریورماه ۱۳۲۰ آغاز شد در ۲۸ اَمرداد ۱۳۳۲ به نقطه رسید. روز ۲۹ اَمرداد ۱۳۳۲ با همۀ ۱۲ سال یادشده ناهمانندی داشت. آمار و شمار آن‌چنان از دست حاکمیت در رفته بود که نخست، به جای سیاهۀ توقیف، فهرست نشریه‌های مجاز را انتشار دادند. آشکارنگاری دگرگون شد و پنهان‌نویسی رونق گرفت. چاپ روزنامۀ پست تهران از ۳۰ اَمرداد ۱۳۳۲ شروع فصل متفاوتی را از تاریخ روزنامه‌نگاری ایران خبر می‌داد. از طلوع شهریور تا غروب اسفندماه ۱۳۳۲ نوآمده‌ها با انتشار نخستینه‌هایشان سعی داشتند پیشخان‌های تهی‌شدۀ روزنامه‌فروش‌ها را دست‌کم از حیث ظاهر پر کنند.

مقالۀ پیش رو به بررسی فعالیت‎ مطبوعات و ناشرین غربی و شرقی و ادبیات کودک و نوجوان در ایران در طول سال‌های ۱۳۳۲-۱۹۵۳/۱۳۵۷-۱۹۷۹ اختصاص دارد که با مروری بر عملکرد انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی و نیز دیگر فعالیت‌‎های مرتبط با آن کشور آغاز می‌کند و سپس بررسی خود را به مجلۀ زمین و مردم، ارگان تبلیغاتی اصل چهار ترومن در ایران، و نیز بنگاه ترجمه و نشر کتاب تسری خواهیم داد و درنهایت، با مروری بر محتوای دو عنوان از کتاب‌‎های منتشرشده از این دست، مقاله را به‌پایان می‌‎رسانیم.

در دهۀ متعاقب با سقوط محمد مصدق در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و با فروخوابیدنِ تدریجی امیدهای روشنفکری برای برقراری دموکراسی مشروطه در ایران، پهلوی دوم به سمت تحکیم پایه‌های قدرت خود حرکت کرد. تا اواخر دهۀ ۴۰، که روایت ما در این نوشته از آن تاریخ آغاز می‌شود، دولت پهلوی سلطۀ خود بر ساختارهای نظامی و غیرنظامی را تثبیت کرده بود. نیروهای نظامی وفادار به شخصِ پادشاه بنا نهاده شده بودند، بازمانده‌های احزاب سیاسی کشور - هرچند مطیع و بی‌آزار - همه در حال از بین رفتن بودند و شکل‌گیری دولتی تک‌حزبی در شرف تکوین بود.

سیاست کلی انتشارات فرانکلین چگونه تعیین می‌‌‌شد؟ سیاست اصلی ایجادکنندگان انتشارات فرانکلین، که گروه تاریخ دانشگاه پرینستون آمریکا بودند، بر این اساس بود تا علاقه‌مندان و خوانندگان کشورهایی که زبان دومشان انگلیسی نبود را به کمک تجربه و آماده‌سازی کتب ادبی، علمی، اجتماعی، فنی و… با مسائل آنها آشنا نمایند. آیا مؤسسۀ انتشارات فرانکلین در ابتدا برای مدیریت و گرفتن اعضا به گرایش‌‌‌های سیاسی افراد دقت داشت؟ برای مدیریت شعب هجده‌گانۀ مؤسسه هیچ‌گونه گرایش سیاسی را در نظر نمی‌‌‌گرفتند، فقط به کارآمدی مدیران نظر داشتند